Eerste Kamer stemt in met massale kentekenregistratie voor opsporing

De Eerste Kamer heeft op 21 november 2017 ingestemd met het wetsvoorstel om met kentekenscanners massaal het reisgedrag van automobilisten vast te leggen. Op 8 november 2016 ging de Tweede Kamer al akkoord.

Met dit wetsvoorstel (toelichting) wordt het mogelijk voor opsporingsdiensten om met camera's langs de wegen alle langsrijdende auto's te registreren. Deze gegevens mogen dan later doorzocht worden om mogelijke verdachten te vinden van misdrijven waarvoor voorlopige hechtenis is toegestaan of voor "de aanhouding van een voortvluchtige". Ook de AIVD krijgt toegang tot de informatie. De gegevens worden in een centrale database geregistreerd en vier weken bewaard.

Er komen vaste camera's, maar ook mobiele kentekensscanners die ingezet kunnen worden waar de opsporingsdiensten dat nodig vinden. Wel moet het passen binnen het op te stellen 'cameraplan' van de minister. De minister verwacht dat per 1 januari 2018 mogelijk 352 vaste camera's operationeel zullen zijn. Per 1 januari 2017 waren er al circa 200 mobiele camera's voor de bestaande ANPR toepassingen beschikbaar.

Op basis van artikel 3 Politiewet mocht de politie kentekens al scannen om te kijken of u ergens voor wordt gezocht om u vervolgens staande te houden. Maar het bewaren van kentekens van mensen die nergens van worden verdacht, mocht tot op heden nog niet.

Eerste Kamer herhaalt Tweede Kamer

Tijdens het debat in zowel Tweede als Eerste Kamer bleek een belangrijk discussiepunt of deze bevoegdheid niet in strijd is met hogere wetgeving, zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Het is nadrukkelijk de taak van de Eerste Kamer om te beoordelen "of het uiteindelijke voorstel kwalitatief wel goed genoeg is, of er geen strijdigheid is met de Grondwet of internationale verdragen, of de rechten van de burgers niet onevenredig worden geschaad en of het geheel betaalbaar blijft."
Deze speciale taak kwam niet uit de verf tijdens het debat. De fracties herhaalden met name de standpunten van hun fracties in de Tweede Kamer. De stemmingverhouding is dan ook vrijwel gelijk aan de stemming een jaar eerder in de Tweede Kamer. Zie voor de stemverhouding de figuur op deze pagina.

Raad van State: "Noodzaak onduidelijk"

De politie heeft al enige ervaring met automatische nummerplaat herkenning (ANPR), omdat dit in verschillende politieregio's al werd toegepast, overigens zonder dat dat wettelijk was toegestaan. In de twee jaar dat het gebruikt is, heeft kentekenregistratie slechts in vier zaken een rol gespeeld. De Raad van State ziet om die reden het belang en de noodzaak niet zo. "Wat dit betreft kan bij de doeltreffendheid een vraagteken worden gezet." Ook uit een onderzoek in opdracht van het ministerie wordt niet duidelijk of registratie effectief is bij de opsporing van zware criminaliteit. "Er zijn geen harde cijfers". In het Verenigd Koninkrijk worden kentekengegevens vijf jaar bewaard. De onderzoekers zeggen dat daar het gebruik van ANPR voor opsporing "niet automatisch leidt tot betere opsporing". De Raad van State concludeert dan ook dat "de doeltreffendheid en daarmee de noodzaak van het vastleggen en bewaren van kentekengegevens zoals voorgesteld onvoldoende zijn gemotiveerd".

Omdat de noodzaak onduidelijk is, heeft de minister in de wet opgenomen dat die automatisch na drie jaar vervalt. Er zal dan opnieuw goedkeuring van het parlement nodig zijn om kentekenregistratie voort te zetten. Om die reden vindt er tegen die tijd ook een evaluatie plaats, waarmee de cijfers op tafel moeten komen die onderbouwen waarom deze kentekenregistratie noodzakelijk is.

Vier weken bewaard

De bewaartermijn van onverdachte kentekens wordt vier weken. Een voorstel van de PvdA en de VVD om die termijn te verlengen naar zes maanden haalde het niet, omdat de PvdA haar steun hiervoor op het laatste moment introk. In de aanloop naar het debat schreef Privacy Barometer een kritische brief naar de leden van de PvdA. Volgens minister Van der Steur was de verlenging wel noodzakelijk geworden omdat de wereld er nu "echt anders uitziet". Daarnaast stelde hij dat in het debat over een mogelijke, maar niet uitgevoerde aanslag op Schiphol, alle fracties wilden weten waar de potentiële terrorist gereden had. Van der Steur concludeerde dat "dat betekent dat je de kentekengegevens moet hebben". D66 stelde daar tegenover dat dit geen aanslag gaat voorkomen. "Wij willen terroristen toch pakken voordat zij een aanslag plegen? Wij willen toch niet achteraf allerlei feitjes weten waar niemand iets aan heeft, ten koste van de privacy van die zeventien miljoen mensen?"

Vergelijkbaar met bewaarplicht telecomgegevens

Volgens de Raad van State is dit wetsvoorstel vergelijkbaar met de bewaarplicht voor Telecomgegevens omdat het om een massale registratie voor opsporingsdoelen gaat van gegevens van onverdacht burgers. De bewaarplicht voor telecomgegevens is door de rechter in 2015 ongeldig verklaard omdat de noodzaak voor het bewaren van gegevens van onverdachte mensen tegen het recht op privacy ingaat en de overheid de noodzaak niet kon onderbouwen. Ook de toegang tot de gegevens was niet voldoende beperkt. De Raad van State waarschuwt dat de rechter over de massale registratie van reisgegevens van automobilisten een vergelijkbaar oordeel zal vellen.

Toch zijn er in het nu aangenomen wetsvoorstel nauwelijks extra waarborgen ten gunste van de privacy genomen. Ook is er geen poging gedaan de noodzaak nog eens goed te onderbouwen, zoals bij de herziene bewaarplicht voor telecomgegevens is geprobeerd. Bij de herziene bewaarplicht voor telecomgegevens moet de rechter toestemming geven voordat gegevens gebruikt mogen worden. In de kentekenregistratie geldt een zwakkere toegangsdrempel, waarbij toestemming van de officier van justitie voldoende is. GroenLinks diende nog een voorstel in dat dat alleen via de rechter kon, maar dat voorstel heeft het niet gehaald.

Autoriteit Persoonsgegevens maakt bezwaar

De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) heeft bezwaar tegen het wetsvoorstel en adviseerde het niet in te dienen. De AP constateert dat er met "een centrale opslag een hooiberg van politiegegevens betreffende veelal niet-verdachte personen [wordt] gecreëerd". De AP vindt dat er veel privacyrisico's aan het voorstel kleven en dat noch de noodzaak noch de proportionaliteit is aangetoond.

Privacy Impact Assessment: reële privacyrisico's

Er is voor dit wetsvoorstel een Privacy Impact Assessment (PIA) uitgevoerd. Volgens de PIA zijn er reële risico's aan dit voorstel. De grootste risico's zijn:
• Leesfouten, omdat de kentekens geautomatiseerd worden gelezen. Volgens de minister lezen de scanners minimaal zo'n 90% correct, "bij gewone weersomstandigheden" en als het niet te druk is.
• Om niet gepakt te worden, zullen criminelen meer auto's en kentekenplaten stelen. In het Verenigd Koninkrijk is volgens de onderzoekers deze trend al zichtbaar.
• Burgers kunnen zich bespied voelen, een gevoel van vrijheid verliezen en hun gedrag veranderen ('chilling effect'). Ervaringen uit het buitenland (pdf) bevestigen dit. De PIA stelt wel dat dit effect kan meevallen omdat de registratie alleen voor zwaardere misdrijven mag worden geraadpleegd.
• Er is een grote kans dat dit systeem steeds verder wordt uitgebreid en ook voor andere doelen wordt gebruikt ('function creep'). De praktijk toont dit inmiddels aan. Inmiddels heeft de AIVD toegang tot de gegevens gekregen, terwijl dat eerder nadrukkelijk door toenmalig minister Opstelten (VVD) was uitgesloten. Er is onlangs voorgesteld de bewaartermijn te verlengen naar zes maanden, maar dat heeft het niet gehaald, omdat de PvdA haar steun op het laatste moment toch introk. Daarnaast heeft het CDA een voorstel ingediend dat de gegevens ook voor minder ernstige misdrijven geraadpleegd zouden mogen worden, maar ook dit voorstel is (vooralsnog) verworpen. Op dit moment worden er geen opnames van gezichten van inzittenden verstrekt als die op de kentekenfoto staan. De minister merkte daarover op: "Het zou zomaar kunnen dat we later vaststellen dat dit misschien niet zo verstandig was".

Politie bewaarde eerder illegaal gegevens van langsrijdende automobilisten

De politie bewaarde sinds april 2009 via camera's boven de snelweg alle kentekens rond Rotterdam en Zwolle. Ze deed dit voor opsporingsdoeleinden. Het CBP kwam er achter en oordeelde (PDF) in januari 2010 dat de politiekorpsen IJsselland en Rotterdam-Rijnmond 'willens en wetens' de wet overtraden door gegevens van kentekenscans niet te wissen. De politie wist namelijk al twee jaar dat ze illegaal gegevens bewaarde. Bij het scannen van de nummerplaten moeten kentekens die geen link met een strafbaar feit opleveren, direct worden gewist. Bij de twee korpsen gebeurde dat niet. Het korps Rotterdam-Rijnmond bewaarde die gegevens zelfs 4 maanden. In Leeuwarden zijn twee verdachten vrijgesproken wegens gebruik van de onrechtmatig verkregen beelden uit Zwolle.

Toenmalig ministers Ter Horst (PvdA) en Hirsch Ballin (CDA) vonden dat de politie wel over deze gegevens moet kunnen beschikken. Zo kunnen verdachten van strafbare feiten worden opgespoord worden. "Denk daarbij aan auto's van mensen die pas later verdachte worden", stellen zij. De ministers wilden daarom de wet aanpassen. Daar is dit wetsvoorstel uit voort gekomen. In 2008 vond Ter Horst dat de privacy niet aangetast werd, omdat gegevens maar drie dagen bewaard zouden worden.

Opvallend is dat zowel VVD als de PVV, beiden nu voorstander, indertijd veel ophef maakten over de 'spionagekastjes' die in auto's geplaatst zouden worden voor de kilometerheffing.